Tarnowskie Góry. Jak kiedyś wyglądał pl. Wolności i okolice?

Pod koniec XVIII w. dzisiejszy teren placu Wolności był zwykłym rozdęciem skrzyżowania dróg zbiegających się przy dawnej bramie Krakowskiej, zburzonej ok. 1820 r. Były to trakty z Bytomia (dzisiejsza ul. K. Miarki), z Lasowic (ul. Piłsudskiego) i z Nakła (ul. Oświęcimska).

Artykuł archiwalny Tomasza Trzcionkowskiego, opublikowany w Gwarku 19 maja 2009 r.

Plac nie miał nazwy, nazywano go niekiedy Cracauer Vorstadt, czyli Przedmieściem Krakowskim. W roku 1867 i 1870 w dokumentach dotyczących sąsiedniej zabudowy pojawia się incydentalnie nazwa Rossmarkt, czyli Targ Koński.

W roku 1830 plac otaczały budynki w większości parterowe, rzadko dwukondygnacyjne, z dwuspadowymi dachami, przeważnie stodoły. Od 1780 roku przy trakcie do Lasowic znajdował się mały cmentarz ewangelicki, natomiast teren w kierunku północnym, w okolicach dzisiejszej poczty i Urzędu Miejskiego, był pusty. U wylotu ulicy Krakowskiej stała brama Krakowska. Przy trakcie do Bytomia na miejscu dzisiejszych budynków przy ul. K. Miarki 2, 4, 6, 8 i 10 znajdowała się gospoda, zabudowania i ogród browaru Wagnera. Przy bramie Krakowskiej znajdował się m.in. Dom Celny (dziś ul. Krakowska 27).

Około roku 1831 wytyczono nowy trakt do Bytomia, Szosę Bytomską, późniejszą Beuthenerstrasse, dzisiejszą ul. Bytomską. Uczyniono to za pomocą nowego krótkiego odcinka ulicy, wykorzystując lukę pomiędzy stodołami i omijając je łukiem, kierując się następnie prosto w kierunku Bobrownik i Bytomia. Przy łuku ulicy znalazł się Nowy Dom Celny (rejon przejścia pieszego z sygnalizacją świetlną), a na jego tyłach miejski targ drzewny. Poprzedni dom celny odtąd nazywano Starym.

Pałacyk przy Bytomskiej

Wytyczenie nowej szosy spowodowało jej stopniową zabudowę nowymi budynkami usytuowanymi ortogonalnie do osi ulicy. Pierwszymi budowlami przy Beuthenerstrasse był zajazd w miejscu dzisiejszej kamienicy przy ul. Bytomskiej 1 (o formie podobnej do budynku galerii „Inny Śląsk”), nieistniejący już pałacyk przy ul. Bytomskiej 3 i przeciwległy dom E. Klausy pod nr 6 - późniejsza, wielokrotnie rozbudowywana siedziba Spółki Brackiej.

W roku 1847 pomiędzy bramą Krakowską a traktem nakielskim znajdował się jeszcze kwartał zabudowy z 3 stodołami obywatela Grossa, które można było objechać wokoło. Reliktami zabudowy z początku XIX w. są do dziś budynki przy ul. Bytomskiej 2 (niski „dworek” ze szczytem) i K. Miarki 2 (Galeria „Inny Śląsk”). W tym okresie nie istniał jeszcze wylot ul. Piastowskiej na dzisiejszy plac. Przebito go prawdopodobnie w tym samym okresie, w którym usunięto wspomniane trzy stodoły, w celu urządzenia obszernego, reprezentacyjnego skweru.

Tak więc Plac Wolności w dzisiejszej formie powstał najprawdopodobniej między rokiem 1870 a 1880. Nazwę Wilhelmsplatz nadano mu w 1888 r. po śmierci cesarza Wilhelma I Hohenzollerna. Na tzw. mapie Reimanna pochodzącej z tego właśnie roku nazwa już widnieje. W 1870 roku na miejscu targu drzewnego wybudowano budynek Państwowego Gimnazjum Realnego (dziś II Liceum im. Staszica).

Czytaj też: Tarnowskie Góry. Rezerwiści przed wyszynkiem i kopalnia z kopcem

Dużo drzew na placu

Po wybudowaniu narożnej kamienicy przy ul. Krakowskiej 27 (w 1878), kamienicy przy ul. Piastowskiej 19 oraz fabryki mebli i sklepu meblowego Carla Dominika przy Piastowskiej 17 (w 1904 i 1905) oraz willi przy ul. Bytomskiej 4 (w 1906 r.), plac uzyskał prawie dzisiejszą formę. Na przedłużeniu osi dzisiejszej ulicy Piłsudskiego przy chodniku wniesiono w roku 1897 pomnik cesarza Wilhelma I, na wysokim piedestale otoczonym ogrodzeniem z łańcuchami. Pomnik został zniszczony przez powstańców śląskich w 1920 r.

Zachowana część piedestału znajduje się do dziś na terenie kopalni zabytkowej. Bliżej ul. Krakowskiej, również przy chodniku, istniał drewniany pawilon mleczarni Magdaleny Ogórkowej, wybudowany w okresie I wojny światowej, a zlikwidowany w latach trzydziestych. Za pomnikiem na placu było dość gęste zadrzewienie i układ krętych alejek z wodotryskiem w kształcie kielicha w centralnej części. Ukazuje to projekt wybrukowania ul. Bytomskiej z 1906 r., obejmujący także plac.

Nieco odmienny układ ścieżek widoczny jest na polskiej mapie z 1926 roku, a jeszcze inny - na mapie z roku 1945. W latach trzydziestych z inicjatywy dr Bronisława Hagera na skraju placu urządzono toalety publiczne. Plac w okresie międzywojennym nosił nazwę Plac Wolności, w okresie okupacji - Horst-Wessel-Platz.

Z roku 1943 pochodzi zachowany projekt „wyczyszczenia” środka placu z mniejszych drzew i układu ścieżek, dosadzenia nowych krzewów i lokalizacji na środku placu bliżej nieokreślonego pomnika.

Po wojnie nowymi elementami stały się: kamienica przy ul. Krakowskiej 20, wybudowana około roku 1952 w miejsce poprzedniej, spalonej w 1945 r. oraz budynek przy ul. Piastowskiej 16 z roku 1957. Na środku placu zaraz po wojnie wzniesiono pomnik Armii Radzieckiej, w formie obelisku na podstawie w kształcie schodkowo wznoszącej się pięcioramiennej gwiazdy. Powtórzono w ten sposób, chyba niechcący, koncepcję niemiecką. Pomnik zlikwidowano w 1992 roku, a „osierocony” przezeń układ trawników i ścieżek przetrwał od tego czasu aż do kapitalnego remontu placu w 2005 r.

[ZT]40514[/ZT]